Ekspresja jest pojęciem wieloznacznym i bardzo pojemnym treściowo. Posługujemy się nim zarówno w języku potocznym, jak i naukowym, w sposób wąski i szeroki (W. Pielasińska 1983, s. 5). Termin “ekspresja” pojawia się w rozprawkach naukowych wielu dziedzin humanistycznych: w filozofii, estetyce, psychologii, pedagogice, w teorii i krytyce sztuki.
Jest to pojęcie mało ostre, używane w znaczeniu wąskim głównie w estetyce, jako wyrażenie przeżyć emocjonalnych motoryka własnego ciała (gesty, mimika, spontaniczny ruch) lub w dziedzinie sztuki dynamika formy artystycznej. Najszersze znaczenie ekspresji nadaje filozofia, uznając wszelki formy symbolicznego wyrażania się za rys antropologiczny człowieka, sposób utrwalania i przekazywania kultury (M. Tyszkowa, B. Żurakowski, 1984, s. 75. Cyt. Za S. Popek 1988, s. 40). Wśród społecznie formułowanych definicji znaleźć można wiele określeń terminu "ekspresja"
Ekspresja twórcza dziecka
Z twórczością, postawa twórczą ściśle wiążą się pojęcia: ekspresja i aktywność twórcza.
Ekspresja jest pojęciem wieloznacznym i bardzo pojemnym treściowo. Posługujemy się nim zarówno w języku potocznym, jak i naukowym, w sposób wąski i szeroki (W. Pielasińska 1983, s. 5). Termin "ekspresja" pojawia się w rozprawkach naukowych wielu dziedzin humanistycznych: w filozofii, estetyce, psychologii, pedagogice, w teorii i krytyce sztuki. Jest to pojęcie mało ostre, używane w znaczeniu wąskim głównie w estetyce, jako wyrażenie przeżyć emocjonalnych motoryka własnego ciała (gesty, mimika, spontaniczny ruch) lub w dziedzinie sztuki dynamika formy artystycznej. Najszersze znaczenie ekspresji nadaje filozofia, uznając wszelki formy symbolicznego wyrażania się za rys antropologiczny człowieka, sposób utrwalania i przekazywania kultury (M. Tyszkowa, B. Żurakowski, 1984, s. 75. Cyt. Za S. Popek 1988, s. 40). Wśród społecznie formułowanych definicji znaleźć można wiele określeń terminu "ekspresja" (Tabela 3).
Ekspresja - przegląd definicji
Tabela 1
Autor |
Definicja |
1 |
2 |
Ekel J.: Mały słownik psychologiczny, Warszawa 1965, s. 38
Popek S.: Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 94 |
Wyrażanie zewnętrzne (mimiką, pantomimiką, słowami) swych przeżyć, zwłaszcza uczuć, to duża wyrazistość zewnętrznych przeżyć psychicznych. |
Semenowicz H.: Poetycka twórczość dziecka, Warszawa 1973, s. 11 |
Psychiczna czynność wyrażanie siebie. Bywa najczęściej związana z wyrażaniem estetycznym i zachodzi wówczas, gdy ujawnione są zjawiska emocjonalne, nadające produktowi twórczemu artysty lub twórcy (dziecka) wyraz jego stosunku emocjonalnego do wytworu (w formie i treści). |
Read H.: Wychowanie przez sztukę, Ossolineum 1976, s. 122-127
Popek S.: Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 94 |
Wyciskania piętna na przedmiotach (dziełach sztuki) lub w formie zachowania się, lub jest to potrzeba (wrodzona) wyrażania przeżyć w wytworach albo w zachowaniu się. Jest to także komunikowanie innym ludziom swoich myśli, uczuć i przeżyć. |
Tatarkiewicz W.: Ekspresja i sztuka, "Estetyka" 1962, s. 49
Popek S.: Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 94 |
Wyrażanie treści psychicznych przez przedmioty fizyczne. Ujawnianie rzeczywistych zjawisk emocjonalnych (uczuć), które występują jedynie w istotach posiadających życie psychiczne. |
Elzenberg H.: Ekspresja estetyczna i pozaestetyczna, "Estetyka" 1969, s. 67
Popek S.: Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1985, s. 94 |
Rzeczywiste lub pozorne (...) ujawnianie się poprzez pewne przedmioty, zmysłowo dostrzegalne(nazywa się je objawami albo przejawami) pewnych treści czy przedmiotów psychicznych przynależnych jakiejś istocie rzeczywiście psychiką obdarzonej. |
1 |
2 |
Pielasińska W.: Ekspresja jako wartość w sztuce i w życiu młodzieży, s. 75 |
Ślad konkretnej indywidualności, jest potwierdzeniem własnej autentyczności, pozwala przekraczać granice własnej odrębności poprzez nawiązywanie związku ze światem. |
Interpretacja znaczeniowa, a także zakres definicji ekspresji przedstawia się różnorodnie, niektóre ujęcia są zbliżone do siebie inne zaś akcentują zupełnie odmienne aspekty pojęcia. W wyniku kompilacji tych definicji można najogólniej określić ekspresję jako zewnętrzny wyraz wewnętrznych przeżyć przynależnych zarówno dziecku, jak też człowiekowi dorosłemu.
Dla pełniejszego uświadomienia funkcji ekspresji zachodzi potrzeba syntezy i wyodrębnienia jej rodzajów i cech (S. Popek 1985, s. 95):
Ekspresja – zestawienie rodzajów i cech
Tabela 2
EKSPRESJA
naturalna
lub
swobodna |
|
inspirowana |
|
sztuczna
zamierzona
lub kierowana |
cechy cechy |
- instynktowna
- spontaniczna
- autentyczna
- nieświadoma
- twórcza
- wyrażająca potrzebę samorealizacji
|
- ukierunkowana
- zorganizowana
- nieautentyczna
- świadoma
- odtwórcza
- podporządkowana regułom i algorytmom społecznego zachowania się
|
wyraża |
wyraża |
Cechy osobowości wrodzone i nabyte. Jest projekcją osobowości (testy projekcyjne osobowości). |
Cechy osobowości nabyte w procesie społecznego doświadczenia lub naśladownicze formy i treści działania (zachowanie się). |
Tak więc ekspresja dziecka (naturalna lub swobodna) to z jednej strony wyrażenie jego osobistych przeżyć i doznań, a z drugiej – odbicie pojmowania przez dziecko rzeczywistego świata, to także obraz życia dziecka w środowisku oraz czynnik intensyfikujący procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne (S. Popek 1985, s. 95). W pedagogice na ogół traktuje się ekspresję jako spontaniczną wypowiedź dziecka (rzadziej młodzieży) w języku sztuki, umiejętność twórczego wyrażania się w rysunku, tańcu, śpiewie, sztuce dramatycznej itp. (W. Pielasińska 1983, s. 5). W psychologii zaś stwierdza się, że ekspresja jest naturalną potrzebą i koniecznością zapewniającą pełny rozwój dziecka (S. Szuman 1969, cyt. Za S. Popek 1985, s. 95).
Twórcza ekspresja dziecka zależy od trzech podstawowych warunków (C. Clero, R. Gloton 1976, s. 74):
- motywacji wewnętrznej,
- klimatu porozumienia,
- potrzeby wolności.
Ujawnianie się treści ekspresji może odbywać się za pośrednictwem form wyrazu.
Najbardziej podstawowe formy wyrazu to (S. Popek 1985, s. 96):
- ekspresja ruchowo-mimiczna (gest, poza, spontaniczny ruch, taniec);
- ekspresja ruchowo-muzyczna (improwizowany taniec);
- ekspresja słowna (werbalna, modulacyjna i intonacyjna w wypowiedzi);
- ekspresja słowno-muzyczna (spontaniczne nucenie melodii i tekstów piosenek);
- ekspresja muzyczna (improwizowana gra na instrumentach);
- ekspresja plastyczna (samorzutne rysowanie, malowanie, lepienie);
- ekspresja zabawowa (synteza powyższych form ekspresji).
Umiejętna i zorganizowana praca nauczycielska nad wyzwalaniem różnorodnych form
ekspresji twórczej przyczynia się do wzbogacenia wewnętrznego świata, a także wzmaga procesy poznawcze, myślenie, uwagę i pamięć oraz procesy emocjonalne (G. Maszczyńska-Góra 1990 nr 4).
Ważnym pojęciem, należącym do kompleksu terminów istotnych i ściśle wiążących się z twórczością jest aktywność, a zwłaszcza aktywność twórcza.
Wszystkie istoty żywe przejawiają określoną aktywność. Właściwości i charakter tej aktywności są uwarunkowane rodzajem środowiska oraz charakterem stosunków danego organizmu z jego środowiska (M. Tyszkowa 1990, s. 10). Przez aktywność najogólniej rozumie się wszelkie funkcjonowanie organizmu fizjologicznego jak i psychiczne.
Analiza aktywności ludzkiej pozwoliła wyodrębnić cztery podstawowe rodzaje aktywności (S. Popek 1988, s. 34): motoryczna, sensoryczna, intelektualna, emocjonalna.
Aktywność dziecka można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Dla określenia odmiennych aspektów i różnorodnych form aktywności używa się osobnych pojęć (Tabela 5).
Aktywność – przegląd form
Tabela 3
Forma aktywności |
Definicja formy aktywności |
1 |
2 |
Zachowanie się |
Aktywność o charakterze ogólnym, podmiotowym, zintegrowanym. |
Czynność |
Jednostka aktywności, czyli zachowania się o ukierunkowanym i zorganizowanym przebiegu. |
Reakcja |
Odpowiedź organizmu na działanie bodźca. |
Działanie |
Czynności, które polegają na oddziaływaniu na przedmioty zewnętrzne i na celowym przetwarzaniu ich.
Aktywność ukierunkowana na jakiś przedmiot zewnętrzny i wywołujący w nim zmiany. |
Działalność |
Zespół działań o wspólnym celu lub o celach polegających na przekształcaniu danej dziedziny rzeczywistości. Jej podstawowe formy to: zabawa, nauka, praca. |
Własna aktywność człowieka to taka, której źródłem są pobudki wewnętrzne, która jest motywowana od wewnątrz, a nie wywoływana czy wymuszana przez czynniki zewnętrzne (M. Stasiakiewicz 1980, nr 10, cyt. Za A. Brzeźińska 1984, nr 3, s. 132). Aktywność własna jest cecha dziecka, z którą przychodzi na świat. Podejmuje ono aktywność niejako "dla niej samej", dla przyjemności, satysfakcji, jaką daje samo działanie. Istnieje podstawowa różnica między naturą aktywności u człowieka dorosłego, u którego ogranicza się ona do przetrwania i u dziecka, gdyż w dzieciństwie aktywność należy do sfery rozwoju i zwrócona jest w kierunku budowania siebie (C. Clero, R. Gloton 1976, s. 58). Stworzenie dziecku przez otoczenie korzystnych warunków dla rozwoju własnej aktywności sprzyja ujawnianiu się pewnego jej rodzaju: aktywności twórczej. Aktywność własna dziecka będzie aktywnością twórczą, jeżeli (A. Brzezińska 1984, nr 3, s. 134):
- wystąpi wewnętrzna motywacja do działania;
- pojawi się osobisty stosunek do wykonywanych czynności;
- zacznie się pojawiać poczucie, przekonanie, że ono samo coś nowego dla siebie odkrywa.
Własna twórcza aktywność dziecka jest przejawem poziomu rozwoju i czynnikiem stymulującym ten rozwój. Zewnętrzne czynniki środowiskowe i wpływy wychowawcze staja się wartościowymi źródłami rozwoju dziecka, gdy uruchamiają wewnętrzną motywację do działania jednocześnie stworzą warunki umożliwiające dziecku uczenie się przez samodzielne tworzenie i odkrywanie. Warunki te obejmują trzy płaszczyzny (A. Brzezińska 1984, nr 6, s. 323):
- materialne, umożliwiające podejmowanie różnorodnych działań przez dziecko;
- emocjonalne, stwarzające odpowiednia atmosferę zapewniającą dziecku poczucie bezpieczeństwa;
- stymulowanie i inspirowanie działań dziecka przez nauczyciela, a także udzielanie mu właściwej pomocy.
Aktywność dziecka może być całkowicie kierowana przez nauczyciela, może być przez niego inspirowana, stymulowana, ale może również swobodnie i spontanicznie dziecko podejmować różne działania. Rozwijaniu twórczej aktywności dziecka sprzyja łączne występowanie wszystkich trzech typów aktywności: kierowanej, inspirowanej, spontanicznej. Dlatego należy stymulować różne rodzaje działań dziecka (poznawanie, używanie i tworzenie) na obiektach materialnych, na ich wyobrażeniach czy obrazach i za pośrednictwem słów.
Każde dziecko może przejawiać twórcza aktywność, ale tylko od jego otoczenia zależy czy w ogóle taka aktywność się ujawni i jak wiele sfer jego życia i działalności obejmie (A. Brzezińska 1984, nr 3, s. 136).
Izabela Szpiler
Nauczyciel nauczania zintegrowanego
Zespół Szkół w Dobrowie